Droogte in de Achterhoek: ‘Na vier natte jaren is iedereen het weer vergeten’

ACHTERHOEK - Droogte is een groeiend probleem in Nederland en onze regio is een van de allerdroogste gebieden in het land. Daarom krijgen Achterhoekers steeds meer te maken met de gevolgen die droogte met zich meebrengt. Achterhoek Nieuws doet de komende maanden onderzoek naar droogte, uitdagingen en mogelijke oplossingen voor de regio.

Door Guus Helle

En al deze regen dan?
Het water in de rivieren staat hoog, de uiterwaarden zijn volgelopen. Mens en dier verblijven veilig op de hoger gelegen landen. De regen houdt ondertussen dagenlang aan. Het lijkt het Nederland van de jaren vijftig wel, maar het gaat over nu. De laatste twee maanden sneuvelde het ene na het andere record, nooit eerder is zo veel regen gemeten in Nederland. November en oktober waren beiden twee keer zo nat als gemiddeld. Dus waarom hebben we het nú over droogte?
Klimaatwetenschappers, van onder meer het KNMI, voorspellen dat dit het ‘nieuwe normaal’ is: natte winters en droge zomers. Het weer is door de jaren heen extremer geworden en de Achterhoek voelt dit ook. Hier komt bij dat zogenoemde ‘piekbuien’ oftewel extreme regenbuien vaker zullen voorkomen. Klimaatverandering speelt hierbij een grote rol.

Een veranderende wereld
De gevolgen van de veranderende weersomstandigheden liegen er niet om. Het Waterschap Rijn en IJssel heeft samen met ingenieurs van Witteveen+Bos berekend dat de Achterhoek per jaar tussen de 15 miljoen en 27 miljoen euro aan natschade kan lijden. Echter, schade vanuit droogte kan variëren van 55 miljoen euro voor een gemiddeld jaar tot 218 miljoen euro voor een extreem droog jaar zoals 2018.  

Dus, ondanks dat de grote regenval van de afgelopen maanden serieus genomen moet worden, kan droogte twee tot vier keer zoveel schade veroorzaken. We zijn het in de Achterhoek gewend om met veel water om te gaan, de uitdaging voor de toekomst is hoe om te gaan met extreme droogte.  

Door de regen van de afgelopen maanden lijkt het een vage herinnering, maar de afgelopen zomers stonden beken en sloten regelmatig droog en schreeuwden gele, dorre graslanden om water. De Baakse Beek, die vanaf Lievelde westwaarts naar de IJssel stroomt, kwam in de zomer van 2022, net als veel andere beken, droog te staan. En dat was niet de eerste keer. Ook 2018, 2019 en 2020 staan te boek als extreem droge jaren. Het Achterhoekse dorpje Noordijk was in 2019 officieel de droogste plek van Nederland volgens het KNMI.

Louisa Remesal, gebiedsmanager voor Waterschap Rijn en IJssel, gaf op 13 december voor de Historische Vereniging Old Reurle een lezing tijdens een thema-avond over water. In een volle gemeenschapsruimte van de Sprankel in Ruurlo vertelt zij over de veranderingen die de Baakse Beek heeft ondergaan in zijn lange geschiedenis. Remesal is nauw betrokken bij het project om de beek en de Landgoederenzone tussen Ruurlo en Wichmond klimaatbestendig te maken. Ze vertelt het publiek dat het hoognodig is om in actie te komen: “Niks doen is geen optie”. Droogte zal schadelijke gevolgen hebben voor de natuurgebieden die afhankelijk zijn van de Baakse Beek.

Beukenlanen, zo karakteristiek voor veel landgoederen in de regio, verdrogen door de te diepe grondwaterstand. De bomen vallen om of worden preventief gekapt, zoals in november is gebeurd op scholtengoed Gossink nabij Winterswijk en landgoed Wolink in de buurt van Haarlo.

Niet alleen de natuurgebieden en watergangen in de Achterhoek lijden onder droogte. Ook voor de landbouw heeft het grote gevolgen. Gewassen als gras en mais drogen uit en brengen daardoor minder op. Ook moeten boeren extra kosten maken om hun vee bij te voeren. De totale schade voor boeren in de extreem droge zomer van 2018 liep op tot maar liefst 218 miljoen euro, volgens een berekening van Waterschap Rijn en IJssel.

En ook in de dorpen en steden zijn de gevolgen van droogte voelbaar. Bijna elk jaar wordt gesproken over een mogelijk sproeiverbod voor de tuin en verdroging van de grond onder huizen zorgt plaatselijk voor verzakkingen en scheuren in muren. Een miljoen woningen in Nederland dreigt te verzakken. De schade daarvan wordt geraamd op 60 miljard euro. Ook de Achterhoek zal hiermee te maken krijgen, volgens het Kenniscentrum Aanpak Funderingsproblematiek.

Dit zijn situaties die zich nu al voordoen, maar de vooruitzichten zijn nog ernstiger. Zo waarschuwt drinkwaterbedrijf Vitens al jaren voor een drinkwatertekort en waarschuwen landbouworganisaties voor hogere voedselprijzen door mislukte oogsten.

Kwetsbaar gebied
De Achterhoek is in vergelijking met vele andere gebieden in Nederland extra gevoelig voor extreme droogte. De bodem bestaat voor een groot deel uit hoge zandgronden waarin water niet lang wordt vastgehouden en is merendeels afhankelijk van regenwater.

Remesal: “Het grootste natuurlijke waterreservoir is de bodem. Daarin ligt een heleboel grondwater opgeslagen. Door de grote hoeveelheid diepe watergangen voeren we daar veel te veel water van af. Het tweede reservoir ligt op maaiveld. De uiterwaarden die we kennen bij de grote rivieren kwamen vroeger ook voor langs de beken in de Achterhoek. We zullen weer meer ruimte vrij moeten maken waar we water weer tijdelijk opslaan. Het derde reservoir betreft veengebieden waar de bodem bestaat uit organisch materiaal. Organisch materiaal kan net als een spons heel veel water binden en in droge perioden afgeven. De veengebieden (woeste gronden) zijn we grotendeel kwijtgeraakt omdat deze ontgonnen zijn voor de landbouw.”

Maar liefst 60 procent van de Achterhoek wordt gebruikt voor landbouw en die grond mag ook vanuit praktisch oogpunt niet te nat en modderig zijn. Als de grond te nat is, kunnen boeren immers niet met grote machines op het land. Een ander probleem is dat als de grond te nat is, deze langer koud blijft waardoor het groeiseizoen later start. Lange tijd was droogte geen probleem voor boeren, maar begint dat inmiddels dus wel te worden

Daarom wordt er vandaag de dag aan het landschap gewerkt om het water te behouden. Louisa Remesal legt tijdens de thema-avond in Ruurlo uit wat er met de Baakse Beek en het nabijgelegen landgoed Wildenborch wordt gedaan: “We hebben de beken rond het landgoed zoveel mogelijk in hun natuurlijke staat hersteld. We hebben de diepe ontwatering dichtgegooid en de oorspronkelijke, ondiepe loop door de laagste delen van de percelen weer obstakelvrij gemaakt. Dit zorgt ervoor dat het water veel langer in het gebied bewaard blijft”. Volgens het waterschap is het een veelbelovende aanpak die ook op andere landgoederen nabij de Baakse Beek zal worden toegepast, waaronder nu al op ‘t Medler. 

De handen uit de mouwen, of niet?
“Het project bij de Baakse Beek op landgoed Wildenborch vind ik heel mooi. Er zijn zeker mensen goed bezig, maar er is visie nodig”, zegt Flip Witte, ecohydroloog en emeritus hoogleraar aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Witte stelt dat droogte door overheid en burger steeds serieuzer wordt genomen, maar de uitdaging enorm is en het aan politieke wil soms ontbreekt: “Het is al meer dan vijftig jaar bekend dat droogte een probleem is en al die jaren is er te weinig aan gedaan. Het probleem moet grootschalig aangepakt worden en dat gebeurt nu te weinig”.

Hij heeft vooral moeite met de vrijwilligheid van veel initiatieven tegen droogte: “Grondeigenaren mogen zelf kiezen of ze meedoen met de hoognodige maatregelen die provincies en waterschappen voorstellen. Dit is waterbeheer van de vrije markt en gaat ten koste aan de mens en natuur”. Natura 2000-gebieden moeten verplicht worden verbeterd, stelt de Europese Unie, voor droogte in andere gebieden geldt dit niet.

De Raad voor Leefomgeving en Infrastructuur (RLI) benadrukte afgelopen mei dit kritiekpunt in een brief aan minister Harbers van Infrastructuur en Waterstaat. Doelen voor het aanpakken van de droogteproblematiek zullen niet behaald worden als het beleid vanuit de overheid en waterschappen niet juridisch bindend is, stelt de Raad. Daarnaast lijkt politieke urgentie nog altijd te missen.

Alle rapporten en programma’s tegen droogte ten spijt, Flip Witte is bang dat het patroon van de afgelopen 50 jaar niet snel verandert: “Een aantal extreem droge jaren doet iedereen realiseren dat de droogteproblematiek ernstig is, maar stel dat we nu vier natte jaren krijgen, dan is iedereen het weer vergeten”. De ecohydroloog geeft aan wel enthousiast te zijn over het doel van Waterschap Rijn en IJssel om 100mm water vast te houden in de bodem: “Het is een top plan en getuigd van prachtige ambitie”.

Wat wordt er wel gedaan?
Dit ambitieuze plan wordt beschreven in het rapport ‘Watersysteem in balans’, opgesteld door H+N+S Landschapsarchitecten en wateringenieurs van Witteveen+Bos in opdracht van het Waterschap Rijn en IJssel, provincie, gemeenten, drinkwaterbedrijf Vitens, agrarische belangenorganisatie LTO en natuurorganisaties uit het gebied. Het beschrijft een groot scala aan maatregelen die ervoor kunnen zorgen dat de watervoorraad in de Achterhoek en Liemers met bijna 100 mm verhoogd wordt.

Het is een breed gedragen rapport, stelt Ronald van Ark, senior beleidsadviseur bij Waterschap Rijn en IJssel en vanuit de samenwerkende partijen in de Achterhoek en Liemers mede-opdrachtgever voor het rapport: “Nergens anders in Nederland zijn ze zover in het uitwerken van concrete maatregelen om droogte tegen te gaan”. Het eindelijke doel is om maatregelen te realiseren waarmee veel meer water vast wordt gehouden voor drogere tijden. Dit vraagt niet alleen om aanpassingen van de sloten en beken, maar ook aanpassing van het grondgebruik. 

Van Ark vindt de situatie van nu anders dan in het verleden: “Droogte werd in voorgaande jaren vooral besproken in de context van natuur en dan was het moeilijker samenwerking te vinden. Maar die beleving is nu heel anders. Alle partijen hebben de gevolgen van droogte ervaren en zien dat er doorgepakt moet worden”. 

Lange weg te gaan
De droogteproblematiek is complex. Het is een ingewikkelde kwestie met veel technische vraagstukken en het is afhankelijk van een goede samenwerking tussen veel partijen die niet altijd dezelfde belangen hebben. En de ernst is niet te ontkennen. Het KNMI voorspelt in zijn rapport Klimaatscenario’s 2023 dat de zomers in Nederland nog droger worden, in het bijzonder in het ‘binnenland’ van Nederland, het oosten en het zuiden. Het tekort aan regen en hoge temperaturen zullen zich blijven doen gelden.

De komende maanden hoopt deze krant dringende vragen over droogte in de Achterhoek te beantwoorden. Wat betekent droogte voor de landbouw en het drinkwater van Achterhoekers? Hoe worden subsidies voor droogtebestrijding gebruikt? En welke innovaties worden ontwikkeld om droogte te bestrijden?

Ondervindt u zelf gevolgen van droogte of kunt u ons helpen bij het beantwoorden van bovenstaande vragen? We gaan graag met u in gesprek. Bel of email naar 0544-801020 of guus.helle@achterhoeknieuws.nl

Wat is droogte?

De drooggevallen Bielheimerbeek in de Achterhoek in de zomer van 2018. Foto: Waterschap Rijn en IJssel

Droogte kan met een simpele formule uitgelegd worden: een lange periode met geen of nauwelijks regen en tegelijk een hoge verdamping? Dan ontstaat droogte.

Verdamping
Verdamping ontstaat door warmte en zonnestraling. Hoe minder wolken en hoe schoner de lucht, des te minder deeltjes de zonnestraling tegenhouden of verzwakken. Eén van de factoren die volgens het KNMI bijdraagt aan de extreme droogte van de laatste zomers is de verbeterde luchtkwaliteit van Nederland. Het klinkt misschien tegenstrijdig maar schonere lucht zorgt dus voor meer droogte.

In het voorjaar begint het groeiseizoen, meestal gemeten vanaf 1 april. Planten zoals gewassen die boeren verbouwen, maar ook bomen, struiken en andere flora, krijgen meer bladeren en zullen daardoor meer ‘transpireren’. Vocht wordt vanuit de bladeren uitgescheiden en verdampt door de warmte van de zon. Dit is een teken van een goede vochtbalans en zorgt ook voor verkoeling voor de omgeving. Dit is een reden waarom het in agrarisch gebied veelal koeler is dan in steden: de vocht die planten uitscheiden houdt de lucht koeler.

Deze transpiratie vraagt om vocht in de bodem. Wanneer een gebied te maken heeft met intense droogte zullen planten geen vocht meer kwijtraken door verdamping. Hun temperatuur gaat omhoog en als dit te lang aanhoudt zullen hun bladeren verwelken en kunnen de planten doodgaan. 

Verdroging
Droogte en verdroging zijn sterk aan elkaar verbonden. Verdroging is een structurele daling van het grond- en kwelwater die over langere tijd aanhoudt. Het maakt natuurgebieden extra kwetsbaar voor droogte, en terugkerende droge periodes zal de algehele verdroging erger maken. Deze fenomenen worden veroorzaakt, dan wel erger gemaakt, door menselijk handelen en een warmer klimaat.

Om een beeld te geven van de ernst van droogte en verdroging in de Achterhoek: volgens het rapport ‘Watersysteem in balans’, van de partners in de Aanpak Droogte Achterhoek en Liemers, is in jaren van extreme droogte (zoals de laatste vijf jaar vier keer is voorgekomen) nagenoeg het hele gebied te droog voor natte natuurgebieden.

De Achterhoek van vroeger

Tussen 1880 en 2000 zijn beken rechtgetrokken en vele sloten en kanalen aangelegd om het landschap zo efficiënt mogelijk te ontwateren.  Bron: Harry Massop

De Achterhoek is van oudsher een nat gebied. De vele vertakkingen van de IJssel en de Oude IJssel die in de regio stromen, vormen beken zoals de Baakse Beek, de Veengoot en de AA-strang. Al vele eeuwen wordt door de mens aan het landschap gesleuteld. Een sloot hier, een terp daar. In de late Middeleeuwen komt de herinrichting van het landschap in een stroomversnelling omdat de behoefte aan landbouwgrond toeneemt. Ook om veiliger vaarroutes over de rivieren mogelijk te maken zijn ingrepen gedaan. Sindsdien is de IJssel op vele plaatsen gekanaliseerd en zijn er talloze kribben aangelegd om te voorkomen de rivier verder uitdijt. Kleinere rivieren hebben hogere en bredere dijken gekregen en sluizen en gemalen zijn niet meer weg te denken uit het landschap. Ondanks al deze aanpassingen is de Achterhoek tot halverwege vorige eeuw nog steeds een overwegend nat, op plekken moerassig, gebied.  

Nooit meer honger
Na de Tweede Wereldoorlog verandert dit. Onder het motto ‘nooit meer honger’ geeft minister Sicco Mansholt een enorme impuls aan de voedselproductie. Om grond geschikt te maken voor landbouw is grootschalig ingezet op het ontwateren van het land. Zo ook in de Achterhoek. Vele natuurlijk stromende beekjes maken plaats voor grotere, verdiepte beken waarvan de aftakkingen zijn drooggelegd. Mede dankzij de ruilverkaveling zijn hierdoor grotere en efficiëntere percelen landbouwgrond gevormd voor de boeren.  Daarmee is het coulisselandschap, waar de Achterhoek zo om bekend staat, ingrijpend veranderd.

Al deze aanpassingen hebben geleid tot een snellere afvoer van regenwater. Boeren kunnen met zwaardere trekkers en machines het land op en hun gewassen daarmee efficiënter verbouwen. Niet alleen de landbouw profiteert van de lage grondwaterstand, ook woningbouw is nu op meer locaties mogelijk. 

In 1976 wordt voor het eerst de schaduwzijde van deze moderne afwateringssystemen zichtbaar. Dit extreem droge jaar staat nog steeds te boek als dat met de minste regenval ooit in Nederland. Het was dagenlang tropisch warm, waterwinningbedrijven konden de vraag naar water bijna niet aan en het leger werd zelfs ingezet om boeren te helpen. Uit de vele studies die volgden, werd al snel duidelijk dat droge jaren een groot probleem kunnen zijn voor natuur, landbouw en mens.

Wat wordt er gedaan?

Het Rijk, provincies en waterschappen zijn zich allen bewust dat droogte een serieus probleem is in deze tijd van extreme weersomstandigheden. De laatste jaren zijn veel onderzoeken gedaan en rapporten geschreven. Maar welke maatregelen worden voorgesteld en daadwerkelijk uitgevoerd?

Verhogen grondwaterpeil
Eén van de meest voorgestelde maatregelen is het ‘verondiepen’ van watergangen. Door rivieren, sloten en beken breder en minder diep te maken stroomt er minder water weg en blijft er meer over om het grondwater aan te vullen. Dit zorgt voor een hoger grondwaterpeil, wat goed is tijdens droge periodes, maar wel kan zorgen voor natschade wanneer er veel regen valt. Het opslaan van water in zandruggen en stuwwalcomplexen zal ook helpen bij het verhogen van het grondwaterpeil.

Een flexibel drainagesysteem wordt al vele jaren voorgesteld en is ook al toegepast in verschillende gebieden. Dit systeem van stuwen stelt boeren in staat teveel water af te voeren wanneer het land te nat is, maar om minder water weg te laten vloeien tijdens droge maanden. 

Een meer controversiële maatregel is het beperken of zelfs volledig verbieden van beregening. Tijdens de extreem droge jaren van de afgelopen vijf jaar waren veel boeren genoodzaakt om hun gewassen met beregeningsinstallaties nat te houden. Dit heeft een aanzienlijk effect op het grondwaterpeil en kan verdroging van gebieden verergeren. 

Ook wordt er gedacht aan wat dorpen en steden kunnen veranderen om droogteproblemen tegen te gaan. Ervoor zorgen dat regenwater niet direct het riool in loopt, wat in praktisch geheel Nederland gebeurt, zou een stap in de goede richting zijn. Het riool zal dan alleen gebruikt worden voor afvoer van vies water, terwijl schoon regenwater de kans krijgt om naar onverharde grond of waterwegen te stromen. Dit zal planologisch goed ingepast moeten worden, want het kan ook voor overstromingen zorgen. 

Het oppompen van drinkwater kan ook anders ingericht worden. Lokale drinkwaterwinning heeft een sterk effect op de grondwaterstand en door in de natte maanden meer water naar deze plekken te laten lopen kan dit gecompenseerd worden. 

Samenwerking nodig
Hoewel al deze maatregelen praktisch uitvoerbaar zijn, kunnen droogte maatregelen een grote impact hebben op een gebied. Toch laat het rapport van H+N+S en Witteveen en Bos zien dat niets doen ook geen optie is, omdat natuur, landbouw, cultuurhistorie, landschap en woonomgeving steeds meer schade ondervinden door droogte. In veel gevallen is een verandering van (een deel van) het grondgebruik nodig. Dat kan niet zonder medewerking van boeren en andere grondeigenaren. Zo blijkt uit het rapport dat op 10 tot 30 procent van het landbouwareaal aanpassing van het grondgebruik nodig is om met de hogere grondwaterstanden in het voorjaar om te gaan.

Een voorbeeld hiervan is ’t Medler, een landgoed gelegen tussen Vorden en Ruurlo. Hier is circa 15 procent van de landbouwgrond omgezet in natuur (in beheer door agrariërs), waarmee de benodigde ruimte is vrijgespeeld om droogte maatregelen door te voeren. Dit is gelukt door ruiling van land en afspraken met boeren. Dit land zal in de winter naar verwachting vol water staan, maar in de zomer grasland vormen. Doordat het water op het landgoed door deze maatregelen langer vastgehouden wordt, zal het grondwaterpeil het hele jaar hoger blijven, ook tijdens de droogste maanden. Dit komt niet alleen de natuur, maar ook omliggende landbouwpercelen ten goede.